Công lý được tạo dựng từ pháp luật hay đạo đức?

A. Bối cảnh

Ngày 12/01/2024, ông Nguyễn Thành Danh, cựu Giám đốc Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) tỉnh Bình Dương được Hội đồng xét xử áp dụng chính sách khoan hồng đặc biệt tuyên miễn trách nhiệm hình sự. 

Vụ án Việt Á, có trên 100 bị can, trong đó có 03 Ủy viên Trung ương Đảng và hàng chục lãnh đạo cấp sở, ban, ngành địa phương khác dính vòng lao lý, riêng ông Nguyễn Thành Danh được miễn trách nhiệm hình sự. 

Bản án này không bất ngờ và hợp lòng dân, bởi vì từ trước khi Tòa tuyên án, hàng chục tờ báo đã đưa tin về vụ việc và mô tả chi tiết về hành vi “phải trái, đúng sai” của ông Nguyễn Thành Danh. Cái sai của ông Danh là làm trái quy định về đấu thầu vật tư y tế, nhưng cái đúng của ông đó là từ chối nhiều lần nhận hối lộ và cám dỗ của đồng tiền.

Trong một phát biểu gần đây của Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy TP. Hồ Chí Minh Nguyễn Văn Nên đã cho rằng ông Nguyễn Thành Danh thậm chí còn đáng “được khen thưởng” vì có sai nhưng là sai vì mục đích cứu người, chứ không vụ lợi, không nhận hối lộ khi đồng tiền dâng đến tận phòng làm việc. Lời khen này theo tôi hiểu đương nhiên là khen thái độ, đạo đức và hành xử của ông Danh dấn thân vì lợi ích chung, biết chối từ hối lộ, tư lợi chứ không cổ vũ cho cái sai trước của ông. 

Vậy, việc Tòa tuyên miễn trách nhiệm hình sự cho ông Nguyễn Thành Danh có đáng được xem là một trường hợp vì công lý hay không? Nếu đó là công lý thì nó được xây dựng từ nền tảng gì?

B. Phân tích

Trong vụ án, ông Nguyễn Thành Danh có 02 hành vi:

1. Chỉ đạo ứng trước vật tư của Việt Á, rồi làm hồ sơ đấu thầu, thanh toán sau; và

2. Từ chối nhận hối lộ (hoa hồng) nhiều lần từ người của Việt Á.

Hành vi thứ nhất là sai rõ ràng và ông Danh đã phải trả giá bằng việc bị tạm giam suốt 10 tháng 04 ngày trong giai đoạn điều tra.

Nhưng sau cùng, Tòa án đã tuyên miễn trách nhiệm hình sự với ông Nguyễn Thành Danh. Phán quyết này dành cho ông Danh đã nhận được sự ủng hộ từ người dân, báo chí và cả các lãnh đạo cơ quan Nhà nước. Đây là một sự vụ hiếm hoi, một cán bộ được miễn trách nhiệm hình sự nhưng đã nhận được sự ca ngợi của xã hội? Vì sao?

Dưới góc độ pháp lý, căn cứ để miễn trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều 29, Bộ luật Hình sự.

Ông Nguyễn Công Danh đã được Viện Kiểm sát và Tòa án áp dụng tối đa Điều 29, Bộ luật Hình sự. Nhiều vấn đề đã được Hội đồng Xét xử đặt ra và xem xét một cách thận trọng trước khi đi đến quyết định miễn trách nhiệm hình sự cho ông Danh, trong đó có:

• Yếu tố lỗi của ông Danh, có xuất phát từ động cơ tư lợi hay cố ý gây thiệt hại hay vì sự chỉ đạo của cấp trên;

• Công trạng, thành tích của ông Danh trong suốt thời gian công tác, làm việc (thầy thuốc ưu tú, công dân tiêu biểu của tỉnh Bình Dương);

• Sự chuyển biến của tình hình dẫn đến hành vi của ông Danh không còn gây nguy hiểm cho xã hội;

• Đặc biệt nhân cách của ông Danh qua việc từ chối nhận tiền từ Việt Á.

Các vấn đề trên đều đã được trả lời với đáp án có lợi nhất và phù hợp nhất để đưa ra quyết định miễn trách nhiệm hình sự cho ông Nguyễn Thành Danh. Không phải người dân nào cũng hiểu biết hết các quy định trên để phân tích cặn kẽ như Luật sư, thế nhưng khi bản án được đưa ra, dư luận đều ủng hộ. Vậy, người dân ủng hộ vì cơ sở nào? Chắc hẳn vì hiểu biết Điều 29, Bộ luật Hình sự là có, nhưng không nhiều. Tôi tin cơ sở để người dân ủng hộ phán quyết này đến từ tính công bằng, một khía cạnh của công lý chăng?

Theo John Rawls (Triết gia đạo đức và chính trị người Mỹ, giáo sư Đại học Havard), đã nói trong cuốn “Một lý thuyết về công lý (1971)” rất nổi tiếng của ông rằng: công lý như là sự công bằng (Justice as Fairness), tức một xã hội không thể xem là công bằng nếu thiếu công lý.